Šta je Politika prije skoro 100 godina pisala o paljanskom spomeniku?

U porti crkve Uspenja presvete Bogorodice na Palama nalazi se spomenik žrtvama poginulih srpskih vojnika iz Prvog svjetskog rata.

Spomenik je postavljen na stepenasto kameno postolje. Postolje čine tri stepenika kvadratne osnove, koja se sužavaju ka vrhu. Spomenik je od mermera u obliku stele. Stela je komponovana od tri dijela: postolje, pravougaoni dio i dio koji se trapezasto sužava ka vrhu.

Podignut u vidu mermernog stuba, dovezenog iz Jablanice, a na njemu je uklesan tekst: “Putniče, stani i pokloni se prahu onih koji bez jauka žrtvovaše svoje živote velikoj misli oslobođenja i ujedinjenja; očeliči se ovim svetlim primerom i uči decu svoju kako nesebično treba voleti otadžbinu i narod svoj. Pale, 10. X. 1926. Odbor”.

Na postament spomenika u mermernu ploču uklesan je kamen sa groba kralja Petra I Oslobodioca koji na simboličan način sjedinjuje kosti onih koji su svoje živote žrtvovali za Kralja i Otadžbinu.

Sa zapadne strane spomenika, ispod uklesanog krsta stoji natpis:
“Svetlim senima sedamdeset i dveju žrtava palih za slobodu otadžbine. Srpski narod.” dok treći tekst glasi: “Na Palama i po okolici pale su od austro-ugarskog besa i nasilja u 1914. godine 72 žrtve srpskog naroda, sahranjene u ovaj zajednički grob. Na grob žrtava Velikog oslobodioca Petra I”.

U zajedničku grobnicu su položene 72 žrtve, mađutim tačan broj stradalih u Prvom svjetskom ratu sa ovih područja nikada neće biti poznat.

Spomenik podignut žrtvama Prvog svjetskog rata, oskrnavljen je od strane ustaša 1941. godine, a popravljen je po oslobođenju paljanskih krajeva poslije 3. aprila 1945. godine.

U beogradskoj Politici, izdanje za 11.10.1926. izašao je članak o osvećenju spomenika Srbima ubijenim 1914. na Palama. U nastavku navodimo originalan tekst:

Svečan pomen Srbima iz Pala koji primjerom pokazaše “kako nesebično treba voleti Otadžbinu i narod svoj”

“Godina 1914. jedna je od retkih i strašnih godina naše nove istorije. Ona je svetla, jer je godina početka našega obračunavanja sa stoletnim neprijateljem našega naroda. Ona je strašna radi osvete kojom je neprijatelj hteo da kazni i samu pomisao na slobodu. Dođite u naše malo selo da odamo poštu našim žrtvama i da se podsetimo te svetle i strašne godine.”

Tako je glasio poziv kojim nas je odbor za podizanje spomenika izginulim na Palama pozvao da prisustvujemo ovim svečanostima. Sa nekoliko skromnih reči taj nam je poziv izneo pred oči čitav jedan period nadanja i stradanja našeg naroda.

I mi smo se odazvali tome skromnom pozivu. Okupili smo se pred crkvom na Palama. Pred nama se nadivala kao gorostas planina Romanija koja se u naše duše urezala još od onda kad smo kao deca čitali pesme o Starini Novaku, a u levo i ispred nje leže položaji do kojih je godine 1914. dopro vojvoda Janko Vukotić sa svojim junačkim Crnogorcima i pukovnik Panta Radosavljević sa svojim bataljonom graničara i četnika. Osamanaest dana su naše trupe ostale tu kraj Pala, pa su se najzad 5 oktobra morale povući.

“Austrijanci su lakše mogli shvatiti dolazak ruskih kozaka pod Beč nego dolazak srpske vojske pod Sarajevo, a Pale su pred samim Sarajevom. To iznenađenje o kom nikad nisu ni snevali ozlojedilo je i inače strašnog neprijatelja tiranina”.

Tako je u svom divnom govoru izložio motiv austrijskih zverstava starešina sokolske župe g. Stevo Žakula.

Neprijatelj je to svoje ozlojeđenje iskalio na jedan grozan i svirep način. On je posle povlačenja naše vojske obesio 66 ljudi i 6 žena iz Pala. Nije štedeo ni decu, a ti Srbi, stari i mali, ljudi i žene umirali su nevini i bez greha, umirali su svesno i mirno.

“Nama je u Istočnoj Bosni ostavio svetu tradiciju Svetozar Tešević kad je spao sa vešala na koja su ga bili već podigli i koja su pod teretom njegova tela popustila. On je podigao ruke u vis i uzviknuo: “Živio kralj Petar!” i ponova sam sebi namakao konopac na vrat”.

Tako nam je pop Milan Božić u svom lepom govoru u ime Narodne Odbrane ocrtao nacionalnu svest i moralnu snagu onih, koji su stradali za slobodu.

Ovu divovsku veličinu naših narodnih mučenika naročito je reljefno istakao u svom govoru sveštenik sa Pala Simo Begović predsednik odbora za spomenik.

Impozantan, snažan čovek, pravi predstavnik svoje rase, on ima da blagodari jednoj tragičnoj okolnosti što ni njegove kosti nisu danas u kosturnici gde su smešteni ti povešani mučenici. Okrivljen u Banjalučkoj Aferi pop Simo je bio osuđen na smrt a zatim pomilovan, te mu je smrtna kazna zamenjena doživotnom robijom. Oslobođenje ga je zateklo u zatvoru.

Pop Simo je u jednom dirljivom govoru opisao tragediju svojih zemljaka: Stjepko Simić obešen je što nije hteo da vikne “Živeo car Franja”, već je na sva navaljivanja odgovarao uzvicima: “Živeo Kralj Petar”. Rosa Pračareva obešena je zato što nije htela da se poda neprijatljeskim prljavim prohtevima i kad su joj namakli zamku na vrat i pokrili joj glavu peškirom ona je uprla poslednju snagu, bacila peškir sa glave i uzviknula: “Umirem za svoj srpski obraz”. I umrla je.

Još pre tri godine crkvena opština na Palama napravila je zajedničku kosturnicu kod crkve i u nju prenela kosti svih 72 mučenika. Odmah je obrazovan i odbor za spomenik, kome je za predsednika izabran pop Simo Begović, a sekretar i duša odbora bio je g. Miloš Spahić trgovac sa Pala. Oni su odmah pregli na rad i danas je njihov rad završen uspehom.

Iznad zajedničke kosturnice na postolju od belog mermera diže se piramida od glatkog crnog granita visoka pet metara, sa ovim natpisom:”Putniče, ostani i pokloni se prahu onih koji bez jauka žrtvovaše svoje živote velikoj misli oslobođenja i ujedinjenja: očeliči se ovim svetim primerom i uči decu svoju kako nesebično treba voleti otadžbinu i narod svoj”.

Pa ipak ovim nije završeno delo koje je sebi stavio u zadatak ovaj odbor. U ovom lepom govoru objasnio nam je to sekretar g. Miloš Spahić. Oni neprestano rade i na proleće se nadaju da otpočnu zidanje narodnog doma na Palama. A taj dom će biti luča za prosvetni i kulturni razvoj naroda ovog kraja, i služiće se ne samo kao znak poštovanja velikih nevinih žrtava, već i kao uspomena i obilježje one tačke do koje je srpska vojska doprla 1914 godine.

Na ovoj nacionalnoj svečanosti ministra vojske zastupao je general g. Ilija Petković. Komandanat armije general g. Krsta Smiljanić i komandant bosanske divizije general g. Jovan Jovanović prisustvovali su lično. Sem njih prisustvovali su još delegati: Invalidskog Udruženja iz Beograda, rezervnih oficira iz Sarajeva, podpredsjednica Kola Srpskih Sestara g-đa. Vera Krsmanović, delegati beogradskog Kola Srpskih Sestara g-đa. Pola Fotić i gđica. Mileva Todorović. Bio je zastupljen i Ženski Pokret. Prisustvovao je i general g. Vlada Pavlović i pukovnik g. Panta Radosavljević. Od predstavnika civilnih vlasti bili su prisutni veliki župan g. Milan Nikolić, predsednik sarajevske opštine g. Hadžiomerović, državni podsekretar dr. Vlada Andrić i zatim sokoli, đaci, srnaovci, vojska sa muzikom, pevačko društvo Sloga i mnogo građana iz Sarajeva i okoline.

Vence su položili: Ministar vojske, komadant II armije, veliki župan sarajevski, opština Sarajeva, Kolo Sestara iz Beograda, Gajret, Zadruga Srpkinja, rezervni oficiri iz Sarajeva, sokoli, opština Tuzla, Materinsko Udruženje, čehoslovačka kolonija, grad Skoplje, crkvena opština Sarajevo, Srpska Stranka, crkvena opština Pale, Odbor za spomenik, Narodna Odbrana, i rodbina.

U 9. i po časova održana je u crkvi služba, a u 10 i po časova kod kosturnice pomen žrtvama. Činodejstvovao je mitropolit Petar sa pet sveštenika. Skladno je pevao hor pevačkog društva “Sloge”. Za vreme pomena grmeli su pešački plotuni, prangije i vatromet koji je bio pripremio artiljeriski pukovnik g. Kosta Nikolić. U momentu kad se nad zajedničkom grobnicom pevalo poslednje Vječnaja Pamijat, na grobnicu se iz vazduha spustila velika, lepa, svilena trobojka koja je bila izbačena iz jedne rakete.

Po završenom pomenu govorio je mitropolit Petar, a posle njegovog patriotskog govora ređali su se govornici.

Epilog:

Za vreme dok su se ređali topli patriotski govori i dok je oko grobnice plakala nejač povešanih žrtava, upozorili su me da u gomili prisutne publike ima i onih na čijim dušama leže ove žrtve. Rekoše mi da je tu i neki bivši štrajfunski kapetan. Setio sam se tada nedavnog prolaska kroz Trebinje. Poveli su me kroz glavnu ulicu i rekli su mi da se ona zove Ulica Mučenika zbog toga što je u toj ulici u početku rata obešeno 40 naših ljudi, a kad sam sa svojim prijateljima uveče došao u restoran na večeru, onda mi pokazaše na jednog čoveka i rekoše “Eto taj je stvorio Ulicu Mučenika” bacio sam pogled na toga čoveka i zaprepastio se kad sam na njegovim grudima video orden Sv. Save. Slaveći tragedije iz prošlosti, mi skoro nikada nismo u stanju da pred tim slavama izbegnemo i po jednu tragediju sadašnjosti, a sve te tragedije sadašnjosti imaju svoga zajedničkog izvora u tome što se mi još ne umemo da uzvisimo do granica koje stavljaju Otadžbinu iznad svega i ispred svega.