Epidemije od Troje i Španske groznice do Korona virusa

Izvor: Slobodna Evropa/D.Š.

Zarazne bolesti su kroz istoriju ne samo sijale masovnu smrt, već i u velikoj mjeri uticale na tokove istorije i ljudski identitet. Tako je “Justinijanova kuga” u 6. vijeku spriječila ovog vizantijskog imperatora u namjeri da prisajedini ostatke nekadašnjeg Zapadnog rimskog carstva koje se raspalo 476. godine.

Apokaliptična atmosfera koju su pratile zarazne bolesti olakšala je širenje hrišćanstva, jer su im obični ljudi u strahu i nemoći da sagledaju nevolju koja ih je zadesila, pripisivali božanski znak.

Carstva su se uzdizala i nestajala pod naletom kuga i sličnih bolesti. Vođeni su ratovi ili obustavljani zbog bolesti, kao što je “Stogodišnji” između Francuske i Engleske (1337. -1453.) i utvrđivane granice nakon pandemija.

Bojazan od apokaliptičnog kraja svijeta – izazvana zaraznim bolestima – mnogo je intenzivnija nego od novog “Armagedona”, kao posljedica nuklearnog rata, ili naših pojedinačnih strahova od smrti.

O nastojanjima ljudske vrste da se odupre ne samo smrti, već i ideji o njoj, pisao je i Albert Kami u čuvenom romanu “Kuga”.

Bolesni grčki vojnici pod Trojom

Zaraze su se pojavile još u vrijeme prvobitne civilizacije kada su ljudi stalno bili u pokretu skupljajući plodove kako bi opstali.

Prelaskom na agrarni tip života prije oko 10.000 godina stvorene su trajnije zajednice što je otvaralo prostor raznim epidemijama. Tada se prvi put pojavljuju malarija, tuberkuloza, lepra, grip, male boginje i druge zarazne bolesti.

Napredak civilizacije sa nastankom gradova, uspostavljanjem trgovinskih kanala, ali i ratovima među njima povećavao je mogućnost pandemija.

Još je Homer u “Ilijadi” pisao o kugi koja je desetkovala grčku vojsku tokom Trojanskog rata u 12 vijeku prije nove ere. U antičko vrijeme se uglavnom smatralo da su epidemije djelo bogova kako bi kaznili ljude. Doduše, u Levitskom zakoniku u Starom zavjetu postoji čitav odjeljak u kome se propisuje kako postupati sa ljudima za koje se sumnja da su zaraženi leprozom, sa instrukcijom da se izoluju te da ih sveštenik provjerava svakih sedam dana da li je bolest uzela maha. Grčki ljekar Hipokrat, koji je prvi definisao epidemije, takođe je ukazivao na nužnost izolacije osoba za koje se pretpostavlja da su inficirani.

Tukididova kuga

430. p.n.e.

Najstarija zabilježena pandemija se desila tokom Peloponeskog rata u 5. vijeku prije nove ere. Bolest je iz Libije, Etiopije i Egipta prenijeta preko bedema Atine koju je opsjedala spartanska vojska. Kako bilježi specijalizovani sajt “Histori” ( engl. History ), preminulo je dvije trećine stanovništva.

Ovu epidemiju je opisao i čuveni istoričar Tukidid, pa je po njemu nazivaju i “Tukididova kuga”. On konstatuje da protiv ove bolesti nije bilo lijeka, te da se su zaražene mogli liječiti samo ljudi koji su je već preboljeli. Sam Tukidid je prebolio zarazu.

Simptomi bolesti, za koju se pretpostavlja da je bila tifus, bili su groznica, oteklo grlo i jezik, crvena koža i lezije (oštećenje i promjene na tkivu). Epidemija je desetkovala Atinjane i u velikoj mjeri doprinela njihovom porazu od Sparte.

Antoninijeva kuga

165. n.e.

Pretpostavlja se da su se male boginje najprije pojavile kod Huna, koji su zarazili germanska plemena, a oni prenijeli bolest rimskim trupama koje su je po povratku iz pohoda raširile po cijelom carstvu. Među simptomima su bili groznica, nateklo grlo, dijareja, a ako je pacijent duže poživio i čirevi puni gnoja. Epidemija je trajala 15 godina.

Rimski konzul i istoričar Kasije Dion Kokejan je naveo da je samo u gradu Rimu umiralo do 2.000 ljudi dnevno. Procjenjuje se da je preminulo ukupno pet miliona osoba. Među žrtvama su bili i carevi Lucije Ver i Marko Aurelije iz dinastije Antonina, po kojoj je i bolest dobila ime.

Justinijanova kuga

541. n.e.

“Justinijanova kuga” se najpre pojavila u Egiptu, proširivši se preko Palestine i dalje preko Mediterana. Mada najnovija istraživanja, koja navodi BBC, sugerišu da je bolest stigla iz Azije od Huna, koji su pokušavali da prošire svoju imperiju.

Ova bolest se manifestovala povećanim limfnim žlezdama, a prenosili su je pacovi i njihove buve. Epidemija se u više navrata vraćala i u naredna dva vijeka od nje je preminulo najmanje 30 miliona osoba, dok se većina istraživača slaže da je stradalo oko 50 miliona ljudi ili trećina svjetske populacije, mada pojedini izvori, poput časopisa australijske Asocijacije za vojnu medicinu, navodi čak 100 miliona. Hroničari bilježe da je u Konstantinopolju (današnjem Istanbulu) dnevno umiralo između 5 i 10 hiljada stanovnika, tako da je u naredne tri godine nestala trećina populacije.

Bilo je toliko žrtava da nije bilo moguće njihovo sahranjivanje, pa su slagane u gradskim crkvama i kulama, jer hrišćanska vjera nije dozvoljavala njihovu kremaciju.

Vizantijski dvorski istoričar Prokopius od Cezareje je u knjizi „Istorija ratova“ napisao da je epidemija „skoro dovela do nestanka ljudske vrste“. Takođe, hroničari beleže da je “Justinijanova kuga” pomogla širenju hrišćanstva, mada ima i autora koji smatraju da je to doprinijelo usponu islama. Istovremeno, dio eksperata, poput Merla Ajsenberga sa Univerziteta Merilend, smatra da je pretjerana tvrdnja da je „Justinijanova kuga“ bila prekretnica u antičkom svijetu.

Crna smrt

1347.

Ova druga po redu “bubonska kuga” je vjerovatno najsmrtonosnija epidemija od koje je preminulo najmanje 50 miliona ljudi, odnosno 60 odsto evropske i trećina ondašnje svjetske populacije, kako navodi Ole Benediktou profesor istorije iz Osla, mada pojedini hroničari navode i mnogo veće brojke.

Pretpostavlja se da je žarište bilo u Aziji, a da je tatarskim osvajanjima prenijeta u Evropu. Njihov nomadski način života je olakšao prenošenje bolesti. Ima i mišljenja da su širenju zaraze doprinijeli i krstaši, koji su se vraćali iz pohoda u Jerusalimu. U Evropu je stigla preko luke Mesina na Siciliji, u koju su prispjeli oboljeli. Hroničari bilježe da su mrtvi ležali na sve strane, tako da su se njihova tijela raspadala, šireći neprijatni miris.

Stravične scene bolesti i smrti opisao je Đovani Bokačo u čuvenom djelu „Dekameron“ 1348. godine. Engleska i Francuska su bile desetkovane kugom pa su sklopile primirje u “Stogodišnjem ratu” koji je besnio između ove dvije države. Britanski feudalni sistem se raspao jer je kuga promjenila ekonomske okolnosti i demografsku strukturu. I drastično oslabljeni Vikinzi nisu bili više u stanju da vode rat protiv starosjedilaca na Grenlandu i odustali su od pokušaja da dopru do Severne Amerike.

Dejv Vagner profesor Univeziteta Flagstaf u Arizoni ističe na osnovu proučavanja „Crne smrti“ i prethodne, „Justinijanove kuge“, da „potencijal za (modernu) pandemiju i dalje postoji“, jer je opstala mutirana varijanta virusa, koji je izazvao pomenute dvije bolesti.

Naime, kako prenosi „National Geographic“. Vagner i njegov tim su potvrdili vezu između “Justinijanove kuge” i osam vijekova kasnije “Crne smrti”, nakon što su izolovali fragmente DNK bakterije koja ih je izazvala – poznata kao Yersinia pestis – pronađenoj u skeletima dvije žrtve sahranjenim prije 1,500 godina u Bavarskoj u Nemačkoj, Naučnici upozoravaju da je Yersinia pestis prisutna u oko 200 vrsta glodara širom planete, tako da je moguće da se pojavi i danas, navodi „ National Geographic“.

Kolumbovska razmjena

1492.

Sa dolaskom španske ekspedicije na Karibe, bolesti kao što su male boginje, ospice i bubonska kuga, prenijete su na starosjedilačko stanovništvo, koje im prethodno nije bilo izloženo. Ono je bilo desetkovano i, kako navodi sajt “Histori”, oko 90 domorodačkog stanovništva je u narednom periodu preminulo. Kristofer Kolumbo je 1492. na ostrvu Hispaniola naišao na narod Taino sa 60 hiljada pripadnika. Do 1548. preživjelo ih je svega 500. Isti scenario se desio širom američkog kontinenta.

Tako je 1520. godine uništeno Astečko carstvo od zaraze malim boginjama koju su donijeli afrički robovi. Istovremeno, naučnici za Univerzitetskog koledža u Londonu tvrde u studiji pod nazivom “Veliko umiranje”, objavljenoj prošle godine, da je evropska kolonizacija Amerike, u stvari, uticala na promjenu klime na planeti.

Naime, krajem 15 vijeka, oko 60 miliona starosjedilačkog stanovništva je živjelo na američkom kontinentu, koje je opstajalo zahvaljujući obilnim prirodnim bogatstvima na velikom prostranstvu. Međutim, po dolasku evropskih doseljenika – u talasu novih zaraznih bolesti u kombinaciji sa ratnim pohodima, istrebljenjima i ropstvom – do 17 vijeka je stradalo 56 miliona domorodaca.

Zbog toga nije bilo nikoga da obrađuje zemljište. Stoga su drveće i bujna vegetacija ubrzo prekrili polja prethodno korišćena za poljoprivrednu proizvodnju. Kao rezultat, znatne količine ugljen dioksida su nestale iz atmosfere što je dovelo do hlađenja planete. Istoričari nazivaju taj misteriozni period kao “Malo ledeno doba” sa vrhuncem na početku 17 vijeka kada se, na primer, rijeka Temza redovno zamrzavala, a oštre zime i hladna ljeta širom planete smatrane odgovornim za glad. To je sve podsticalo “lov na vještice” u potrazi za krivcima, čak i ratove.

Velika kuga u Londonu

1665.

Bubonska kuga se pojavila po drugi put u Londonu u drugoj polovini 17 vijeka, izazvavši smrt više od 20 odsto, odnosno između 75 i 100 hiljada stanovnika.

Zaklano je na hiljade mačaka i pasa kao mogućih prenosioca zaraze da bi se zaustavila zaraza koja se širila po lukama duž Temze. Epidemija je počela jenjavati u jesen 1666. godine, kada je izbio “Veliki požar u Londonu” u kojem je izgorilo više od 13 hiljada kuća i 87 crkava. Vatra se brzo širila je jer većina domova bilo sagrađeno od drveta i slame.

Prva pandemija kolere

1817.

Prva od sedam pandemija kolere u narednih 150 godina izbila je u Rusiji gdje je preminulo milion ljudi. Bakterija je preko vode inficirane izmetom i hranom, prenijeta britanskim vojnicima koji su je potom donijeli u Indiju, gde je umrlo milion ljudi. S obzirom na veličinu britanske imperije i aktivnosti njene flote, kolera se proširila na Španiju, Afriku, Indoneziju, Kinu, Japan, Italiju, Njemačku i SAD, gde je preminulo još 150 hiljada ljudi. Vakcina protiv kolere je pronađena 1885., ali se pandemija pojavila još nekoliko puta.

Treća pandemija kuge

1855.

Treća pandemija kuge je izbila u Kini i prenijeta je u Indiju i Hong Kong, izazvavši smrt 15 miliona ljudi. Bolest su najpre širile buve u vrijeme ekspanzije rudarske industrije u Junanu u Kini. Ipak, Indija je podnijela najveći teret i pandemija je korišćena za represivnu politiku koja je izazvala revolt protiv britanske vlasti. Bolest je smatrana aktivnom do 1960. godine, kada je broj zaraženih pao na nekoliko stotina.

Ruski grip

1889.

Prva pandemija gripa je izbila u Sibiru i Kazahstanu, zatim se proširila na Moskvu, a onda u Finsku, Poljsku i ostatak Evrope. Sljedeće godine je prenijeta preko okeana u Sjevernu Ameriku i Afriku. Do kraja 1890. preminulo je 360.000 ljudi.

Španska groznica

1918.

Španska groznica je izbila pri kraju Prvog svjetskog rata i od nje je preminulo oko 50 miliona ljudi širom sveta, prema nekim izvorima čak i 100 miliona – dok je pola milijarde ili skoro trećina svetske populacije bilo zaraženo. To je mnogo veći bilans stradalih nego u prvom globalnom ratnom sukobu – u kome je poginulo 10 miliona ljudi.

Pretpostavlja se da je epidemija, izazvanu virusom H1N1 koji prenose ptice, izbila najpre u Kini, a zatim su je preneli kineski radnici koji su bili transportovani preko Kanade u Evropu. Groznica je nazvana španskom, jer je ova zemlja bila neutralna u ratu pa su mediji pisali o njoj, dok su ostale zemlje involvirane u tada u najvećem sukobu u istoriji, ograničile informacije strahujući da bi one mogle da dodatno uruše ionako poljuljani moral stanovništva.

Virus je bio smrtonosan jer je imunitet mnogih ljudi bio slab zbog neuhranjenosti izazvanoj ratnim okolnostima. Takođe, penicilin je pronađen tek 1928, tako da 1918. nije bilo leka kojim bi se zaustavile bakterijske infekcije u oslabljenom organizmu, što je vodilo zapaljenju pluća sa smrtnim ishodom. Hroničari bilježe da su se, na primjer, ljudi u SAD preko noći razboljevali i umirali izjutra na putu za posao. Kako ocjenjuje američki Centar za kontrolu i prevenciju bolesti(CDC), španska groznica je bila ubitačna i manifestovala se brzim i ozbiljnim oštećenjem pluća.

“U 1918-oj, žrtvama ovog pandemijskog virusa pluća su bila ispunjena tečnošću i imale su jaku upalu plućnog tkiva,” navodi CDC. Za razliku od drugih slučajeva, na udaru španske groznice bili su ne samo djeca i stariji, već i populacija od 20 do 40 godina. Naučnici su nastojali od 2005. da naprave kopiju virusa koji je izazvao špansku groznicu, kako bi procijenili njegovu patogenost i sposobnost izazivanja bolesti. Istraživanje tima naučnika predvođenog Terensom Tampejem iz CDC-a, pokazalo je da je virus iz 1918. bio “jedinstveni smrtonosni produkt prirode, evolucije i mješanja ljudi i životinja”.

Azijski grip

1957.

Pojavio se najpre u Hong Kongu i proširio po Kini, a potom SAD-u i Engleskoj, gde je preminulo 14.000 ljudi. U drugom talasu naredne godine, umrlo je 1,1 miliona osoba širom svijeta, od toga u SAD 116 hiljada. Pronađena je vakcina kojom je zaustavljena epidemija.

Hongkonški grip

1968.

Pandemija gripa – poznatog i kao “Hongkongški” – započela je u Kini u junu 1968, navodi “Enciklopedija Britanika”. To je treća pandemija gripa u 20-vijeku, koju je izazvao virus H3N2, od koga je preminulo milion ljudi širom svijeta, od toga 100 hiljada u SAD.

Pretpostavlja se da je “Azijski grip” iz 1957. omogućio pandemiju “Hongkongškog gripa” kroz proces koji se naziva “promjena antigena”, tokom koje se dešavaju male modifikacije gena virusa grupa – što, pojednostavljeno rečeno, dovodi do reakcije imunološkog sistema čovjeka. Pomenutom promjenom se objašnjava zašto ljudi oboljevaju od gripa više puta.

HIV/SIDA

1981.

Prvi put identifikovana 1981., SIDA uništava imuni sistem ljudi, što na kraju dovodi do smrti od bolesti protiv kojih organizam ne može da se bori.

Ova bolest je najpre registrovana u američkim homoseksualnim zajednicama, ali se smatra da se razvila od virusa u tijelu šimpanze u Zapadnoj Africi tokom 1920-ih. Prenijeta je na Haiti 1960-ih, a zatim u Njujork i San Francisko tokom 1970-ih. Do sada je od SIDA-e preminulo 35 miliona ljudi. Najnovijim terapijama je usporen razvoj bolesti, ali još nije pronađen lijek koji bi je u potpunosti iskorijenio.

SARS

2002.

SARS se pojavio najprije u Kini i manifestovao se kao ozbiljna upala pluća od koje je, prema podacima Svjetske zdravstvene organizacije, inficirano 8.098 ljudi u 29 zemalja. Od toga je 774 preminulo, odnosno oko 10 odsto.

U početku se vjerovalo da su sisavci nalik rakunima (civet cats) bili prenosioci SARS-a, s obzirom da se meso ove životinje koristi u Kini za ljudsku ishranu. Međutim, istraživači su utvrdili 2017. da je, zapravo, kolonija šišmiša u kineskoj provinciji Junan izvor virusa, a da su pomenuti sisavci bili samo posrednici između njih i ljudi, prenosi američki magazin “Slejt”, koji ocjenjuje da je slučaj SARS-a definisao okvir debate u 21. vijeku u smislu da li odgovor na pandemije treba da bude zatvaranje granica ili poboljšanje međunarodne saradnje kako bi se olakšalo praćenje bolesti i kontrola njenog širenja. U pojedinim mjestima, SARS je izazvao ksenofobiju i “sinofobiju”, odnosno podozrenje prema Kini. Činjenica da su vlasti u Pekingu u početku ograničavale informacije o virusu, dodatno su uticale na stvaranje takve atmosfere.

Ptičiji grip

2003.

Virus “ptičjeg gripa” H5N1 je prvi put registrovan u kineskoj provinciji Guangdong 1996., a njegovo prisustvo u ljudskom organizmu sljedeće godine kod jednog pacijenta u Hong Kongu. Od 2003. Južna Koreja, Kina, Tajland i Vijetnam prijavili su nove slučajeve zaraze H5N1 među životinjama, prije svega pticama, i na kraju ljudima. Oko 120 miliona ptica je umrlo od gripa ili ubijeno u cilju sprečavanja zaraze. Ovaj virus se prenosio i među ljudima. Doduše, mnogo rjeđe, ali sa visokom stopom smrtnosti – 6 od 10. Od “ptičjeg gripa” je preminulo oko 300 ljudi.

Protiv “pričjeg gripa” uspešno je korišćen lijek Tamilflu. Tako je predsjednik SAD Džordž Buš Mlađi 2005. zatražio od Kongresa milijardu dolara za obezbjeđivanje zaliha ovog lijeka.

Svinjski grip

2009.

Ovu bolest je izazvao novi tip virusa H1N1, koji nije prethodno identifikovan ni kod životinja niti među ljudima, ocjenjuje američki Centar za kontrolu i prevenciju bolesti (CDC). Nastao je mutacijom humanog, ptičjeg i svinjskog virusa. Najprije je registrovan u SAD i ubrzo se proširio po svijetu.

Prema proceni ovog centra, oko 575.000 ljudi je preminulo, odnosno jedan odsto od ukupno zaraženih. CDC navodi da su najranjiviji na “svinjski grip” djeca i odrasli srednje dobi, dok su starije osobe otpornije zbog imuniteta koji su razvile pod uticajem raznih virusa gripa koji su se pojavili od sredine 20 vijeka. Inače, ovu bolest je pratila i sumnja da je Svetska zdravstvena organizacija (SZO) proglasila pandemiju na nagovor stručnjaka koji su bili plaćeni od farmaceutskih kompanija, kako bi dobile sredstva za razvoj vakcina i ljekova. Tada je SZO saopštio da se prema novoj definiciji, proglašenje pandemije temelji na širenju bolesti, a ne na njenoj ozbiljnosti.

Nakon iskustva sa SARS-om i “ptičjem gripom”, svijet je reagovao pomalo panično na “svinjski grip”, pa su napravljene velike zalihe vakcina i lijekova, a ubijeno je i mnogo životinja. Tako je Egipat naložio uništavanje 300 hiljada svinja.

MERS

2012.

MERS-CoV (Bliskoistočni respiratorni sindrom korona virus) prvi put je identifikovan kod pacijenta u Saudijskoj Arabiji 2012. Kao i SARS, manifestuje se kao jako zapaljenje pluća, ali su ga pratili i gastrointestinalni problemi i otkazivanje bubrega. U 27 zemalja je registrovano 2,494 inficiranih ljudi od kojih je 858 preminulo, uglavnom u Saudijskoj Arabiji. Svi slučajevi se odnose na ljude koji žive na Arapskom poluostrvu ili su tamo putovali.

Ebola

2013.

U epidemiji Ebola virusa zaraženo je 28.600, od kojih je 11.325 preminulo, uglavnom u Gvineji, Sijera Leoneu i Liberiji. Po prvi put epidemija se proširila iz manjih gradova u urbane centre, pa se zdravstveni radnici pribojavaju širenja zaraze.

Ranjivost modernog, međuzavisnog svijeta

Savremeni svijet raspolaže sa mnogo razvijenijim sistemom zdravstvene zaštite i tehnološkim kapacitetima da se odbrani od raznih bolesti nego ranije. Međutim, sam taj tehnološki napredak omogućio je stvaranje mnogo međuzavisnijeg svijeta u kome se virusi kudikamo brže šire nego ranije.

“Virusi su se nekada širili brzinom glisera, danas brzinom mlaznog aviona” rekao je za stručnjak za infektivne bolesti Ameš Adalja iz Centra Džon Hopkins.

Prenošenje virusa olakšava i mnogo veća gustina stanovništva nego ranije. Takođe, kao što su nekada nehigijenski uslovi, zatim neuhranjenost, pogodovali širenju zaraze – tako sada to olakšava sve masovnija gojaznost i moderne bolesti, poput dijabetesa, navodi se u studiji objavljenoj u časopisu „Granice u ćelijskoj i infekcijskoj mikrobiologiji“.

Mada je pronalazak penicilina i drugih antibiotika pomogao u sprečavanju sekundarnih bakterijskih infekcija – čime su spaseni životi miliona ljudi – sada su mnoge bakterije postale imune na ove lijekove.

Obuzdavanje korona virusa ili najcrnji scenario

Izbijanje epidemija uvek podstiče najcrnje slutnje i scenarije “sudnjeg dana”, odnosno da čovječanstvu preti kataklizma. Poznati stručnjak Džonatan Kvik sa Univerziteta Đuk u Severnoj Karolini, upozorio je u intervjuu za “Gardijan” da je sve veća vjerovatnoća da “ćemo imati najcrnji scenarij”.

On podsjeća da su slučajevi korona virusa registrovani na šest kontinenata. Doduše, smrtnost je 3,4 odsto, što je znatno manje nego kada je riječ o SARS-u, ali se mnogo brže širi. Istovremeno, procenat preminulih je 34 puta veći nego kod sezonskog gripa.