Pale – zemlja plemićke loze Pavlovića
Izvor: Srna
Paljanski kraj pripadao je srpskoj plemićkoj lozi Pavlovića, koji su izgradili utvrđenja poput – Pavlovac kod Prače, Gradina u Gornjim Palama, Lipovac /stari grad na sastavcima obje Miljacke/, te Pribanj sa lokalitetom Crkvina i Hodiđed, rekla je Srni magistar istorije Svjetlana Samardžija.
Samardžija navodi da se i danas mogu vidjeti ostaci ovih impozantnih utvrđenja iako su obrasla šumom. Kako je bilo uobičajno u srednjem vijeku, gradovi su nastajali na uzvišenjima, omeđeni visokim zidovima, dijeleći se na gornji i donji dio.
Samardžija ističe da je stono mjesto Pavlovića bio Slavni grad kod Mesića, izdignut iznad rijeke Prače, kome se može prići iz pravca Rogatice preko sela Varošišta, koje samo po sebi predstavlja dio donjeg grada gdje su u prošlom vijeku pronađeni arheološki artifakti koji govore da je na ovom mjestu bilo i trgovište.
U blizini sela nalazi se i jedna od tri carinarnice koje su posjedovali Pavlovići, kao i nekropola stećaka.
GRADINA KOD PALA
Na izvoru Paljanske Miljacke nalazi se Gradina, mjesto bogato vodom, šumom i kamenom koje se uzdiže iznad Paljanskog polja i odakle je ravnica pregledna, pa se pretpostavlja da je na uzvišenju bio podugnut dvorac prije 14. vijeka. Ono što je zanimljivo i slično za sva utvrđenja jeste njihov položaj iznad rijeka, objašnjava Samardžija i naglašava da je gotovo svako utvrđenje imalo cisternu putem koje se dopremala voda u grad. Svako utvrđenje imalo je glavnu kulu, karakterističnu za srednjovjekovne gradove.
“Još su vidljivi ostaci zidova, što implicira na više prostorija za upotrebu, a ulaz u grad bio je moguć samo sa južne strane. Sama debljina zidova više od metra, kao i odbrambena kula prečnika oko pet metara govori o tome koliko se pažnje pridavalo zaštiti, posebno nakon prodora Osmanlija na Balkan”, priča Samardžija.
Zadatak Gradine bio je da obezbijedi protok trgovačkih karavana između Vrhbosne i Pavlovca, te pruži zaštitu ugroženom stanovništvu okolnih sela. Prema njenim riječima, prije nekoliko godina pristupilo se arheološkom istraživanju terena, što sa istorijskog stanovišta ne vidi da je dalo nekog velikog uspjeha, jer kao i u istorijskoj nauci i u arheologiji za određene periode potrebno je imati osobe čiji rad je posvećen i usmjeren na jedan vremenski okvir.
KAMENI GREBEN LIPOVAC
Veoma važno utvrđeno mjesto koje se nalazi na sastavcima Paljanske i Mokranjske Miljacke jeste Lipovac – stari grad koji je nekada pripadao porodici Draguljević, a oni su, pak, bili podvlastela Pavlovića.
Ulaz u grad bio je sa sjeveroistočne strane. Nedaleko je selo Dragulje, a do njega Pribanj sa lokalitetom Crkvina. “Sa zidina grada jasno je uočljiv Hodiđed, srednjovjekovno utvrđenje Pavlovića, a u pravcu niz Miljacku vidi se Bijela tabija, nekadašnja Vrhbosna, dok se druge strane Paljanske Miljacke vidi selo Dovlići, sa srednjovjekovnom nekropolom. Zbog nadiranja Osmanlija, srednjovjekovni gradovi u Bosni su nadograđivani sa još jednim pasom zidina uz koje je išla i kula”, priča Samardžija.
Lipovac je jedan od rijetkih gradova u Bosni sa ovakvom konstrukcijom, ali je kao i Grad na izvoru Paljanske Miljacke bio osnažen cisternom za vodu koja je u vremenu opasnosti bila jedini pokretač života u gradu.
Držao je pod nadzorom sve lokalne, ali i regionalne puteve, teren istočnih padina Trebevića, dolinu Miljacke i visoravan Boriju. Strateški položaj utvrđenja na sastavcima dvije Miljacke prevazilazi onaj koji je imao Hodiđed kao utvrđenje Pavla Radenovića, rodonačelnika Pavlovića, koje je gravitiralo iznad današnjeg Sarajeva.
Nalazio se u župi Vrhbosna, smješten u selu Bulozi, te bio značajniji za odbranu čak i od Vrhbosne. Samardžija poručuje da je danas veoma važno sagledati i preispitati svoju istoriju, s obzirom na to da je srednjovjekovni period oblikovao srpski narod.
“Naši kraljevi su tražili krvnu vezu sa srpskom dinastijom Nemanjić, naša vlastela je nosila titulu herceg od Svetog Save, naši toponimi crkvište, crkvina, crkveni brijeg, povlače za sobom pitanja koja su danas bez konačnog odgovora”, kaže Samardžija.
