Kako je mit o Tomi Zdravkoviću postao veći od života: I Bog stvori narodnog pjevača

Izvor: Glas Srpske

Fascinantna biografija pjevača Tome Zdravkovića, izatkana od besmrtnih pjesama, faktografskih činjenica, mitova, urbanih legendi, usmenih predanja i pijanih kafanskih priča isprepletenih oko njegovog života i djela, u startu djeluje kao savršen materijal za filmsku priču.

Ona u sebi sadrži sve elemente koje film treba da ima­ kako bi zaslužio status klasika. Uspon od dna do zvijezda i pad na dno, tragediju, melodramu, smijeh i suze, baš onako kako stvarni život izgleda, naravno lišen dosadnih momenta, kako bi postao vrhunska umjetnost fikcije, da parafraziramo čuvenu formulu Alfreda Hičkoka o suštini filma. Snimanjem biografskog ostvarenja “Toma”, režisera Dragana Bjelogrlića i scenariste Nikole Kolje Pejakovića, i ovaj mali nedostajali djelić u džinovskoj figuri narodne muzike, poznatoj kao Toma Zdravković, sada je dodat. Naravno, film se bez problema uklopio u neosporenu veličinu njegovog mita kod publike i poštovalaca, koji i nakon tri decenije nakon njegove smrti ne da gubi na veličini i značaju, već je svakim danom sve veći i sve popularniji.

U čemu je tajna njegovih pjesama i kako su one tri decenije nakon njegove smrti nikad popularnije i nikad poznatije? Teško je racionalno objasniti razlog besmrtnosti opusa pjevača, koji je najveći dio karijere proveo daleko od uspjeha koji je realno gledano trebalo da ostvari. Da bude gore,  tretiran je godinama kao šund i držan daleko od masovnih medija, osuđen da pjeva po kafanama i malim klubovima, iako su njegove pjesme već tada volšebnim putevima stizale do publike, postajale hitovi i klasici, daleko većeg značaja i prihvaćenosti od samog žanra narodne muzike. Da li je ulogu u tome odigralo to što je publika prepoznala autentičnost emocije u glasu i stihovima, osjetila duboki očaj čovjeka kojem je život dao sve, ali je on sve odbacio proganjan samo njemu poznatim demonima?

Možda je tome i pomoglo i to što su njegova muzika i glas otkrivali sirovi i neukroćeni talenat urođenog genija ili je ulogu u stvaranju tajne veze na relaciji slušalac-umjetnik pomogao ukleti romantičarsko-kafanski mit koji je za života pratio i vodio Tomu ka neizbježnoj tragičnoj sudbini. Činjenice govore jedno, legende drugo, ali pjesme možda i najpreciznije objašnjavaju suštinu mita znanog kao Toma Zdravković, čovjeka kojeg je sam Bog stvorio za kafanskog pjevača.

Faktografija i život

Fakti oko njegovog života su prepoznatljivo balkanski, obojeni gorkim i mračnim socrealističkim tonovima Srbije nakon Drugog svjetskog rata i duboko su, možda i preduboko uzidani kao neophodna žrtva u temelje njegovog uspjeha. Tomislav Toma Zdravković, koga su prijatelji zvali Dado, rođen je 20. novembra 1938. godine u Aleksincu. Otac Dušan je bio mesar, a majka Kosana domaćica. Toma je imao tri brata: Aleksandra, Ivana i Novicu i sestru Mirjanu. Porodica se prije početka rata preselila u selo Pečenjevce koje se nalazi blizu Leskovca, gdje je završio osnovnu školu i kurs za traktoristu. Pri kraju osnovne škole postao je član amaterskog pozorišta.

Radio je najteže fizičke poslove, a tokom pauze je pjevao, da bi u Leskovcu započeo profesionalnu pjevačku karijeru. Tu je 1958. godine, živeći u teškoj oskudici upoznao čuvenu pjevačicu Silvanu Armenulić, koja ga je odvela u kafanu “Radan” i pomogla mu da nauči narodne, zabavne i starogradske pjesme, uz duboku i nikad potvrđenu emocionalnu vezu između njih dvoje. Slijedila je dugogodišnja karijera kafanskog pjevača i buran boemski život ispunjen brojnim porocima, četiri braka, dvoje djece, odlasci u inostranstvo, narušeno zdravlje, povratak u kafanu, solistički koncerti i turneje, ozbiljni diskografski uspjesi sa simbolično 13 snimljenih studijskih albuma, rasprodati nastupi,  da bi nakon sedamnaest godina borbe sa rakom prostate te obilno potpomognuta neurednim stilom življenja stigla i prerana smrt  30. septembra 1991. godine.

Umro je slavan, voljen i siromašan, ali fizički kraj je istovremeno značio i rađanje mitskog statusa “kralja kafane”, kojem se tri decenije niko nije uspio ni blizu približiti, iako je pretendenta bilo na obilje.

Mitovi i legende

Još od ozbiljnih pjevačkih početaka u tuzlanskoj kafani “Bristol” početkom šezdesetih počelo je stvaranje kafanske legende, koja će brzo prerasti u mit čije razmjere nadrastaju i samog čovjeka u njegovom srcu. Tragične ljubavi, ogroman apetit prema čašici i cigareti, sklonost prema kocki i životu bez cilja i smisla, odbijanje da poštuje zanatska pravila estrade i konvencionalnog ponašanja, uz nevjerovatan talenat da epizode svog života prenese u svoje pjesme, a potom da ih izvođenjem uživo pretvori u kafansku tragediju dostojnu antičke drame, išle su uz pjevača kao surovo efikasna prethodnica njegovog kretanja kroz duvanski dim kafanskih pozornica.

Uglavnom je pisao pjesme koje govore o neuzvraćenoj ljubavi, ličnim patnjama i promašenom kafanskom životu, a kad su mu drugi pisali stihove, poput Kemala Montena, koji mu je napisao numeru “Pjesme moje” ili Bore Čorbe koji mu je autor klasika “Umoran sam od života”, on ih je silovitom interpretacijom pretvarao u svoje, pjevajući ih svaki put kao da su mu posljednji u životu.

Bez kalkulacija, bez štednje, do posljednjeg daha i bez srećnog kraja, a pjesme su pratile “priče” kolega i savremenika: “Bio je pjesnik i nesrećnik”, “Nosio je u sebi nešto što mi ne možemo da shvatimo”, “Živeo je po svojim pravilima i po svojim snovima”, “Svaku kafanu je pretvorio u mali Kolarčev univerzitet”, “Nije htio da nađe svoju sreću”, itd. Savršeni mitski bekgraund, onog što je publika ispred scene i pjevač na njoj, potpomognuti katalizatorom znanim kao “kralj alkohol”, pretvarala u kataklizmični emocionalni patos, poznat samo onom ko je imao priliku da uđe u mitski svijet srpske kafane. Prostor, gdje se sreću pakao i raj, jedinom mjestu u kojem je istovremeno bio neprikosnoveni vladar i najveći gubitnik.

Pjevač i pjesme

Pisac, novinar i esejista Đorđe Matić u svom nadahnutom tekstu o Tomi “Pesme skuplje od života”,  iznosi jednu zanimljivu i argumentovanu tezu – niko ne liči na Tomu Zdravkovića.

– Bio je zvezda, čovjek sa estrade o kojem su se raspredale priče i mitovi još za života. Taj status zvijezde bio je od drugačije vrste od ostalih: nije bio zgodan muškarac, djelovao je krhko od početka – kao davno ranjen u nekoj unutrašnjoj borbi, u ranim danima i ranim jadima od čega kao da se nikad nije oporavio. I kao da se, paradoksalno, padajući dalje, iz borbe u borbu, iz poraza u poraz – uzdizao, rastući, razvijajući se i kao autor i kao muzičar, do perfekcije bruseći svoj jedinstven stil i – što je posebno impresivno – postajući žanr za sebe. Jednostavno, niko danas ne liči na Tomu Zdravkovića – kaže Matić.

On dodaje da je možda tajna njegove pjesme u snazi izvedbe.

– Pjevač ograničenog raspona, tehnike i volumena, nadoknađivao je to silnom ekspresivnošću. Uspijevao je da izrekne i iskaže tako mnogo da će dvije decenije nakon njegovog fizičkog odlaska pjevačica i autorka Aleksandra Kovač, pripadnica muzičke dinastije Kovač, jednom ozbiljno reći: “Toma Zdravković je soul pjevač”. Taj “soul” je dolazio odnekud. Čak bi se i to moglo nekako rasplesti: karakter i biografija učinili su da se duša dovoljno izranjavi pa da se kod osjetljivog, posebnog pjevača i čovjeka to osjeti i u izvedbi – piše Matić.

Ove riječi jesu realno objašnjenje suštine postojanja i trajanja mita Tome Zdravkovića, a to je da se tajna krije samo na jednom mjestu, u njegovim pjesmama. Bez obzira što se tematski motiv većine njih ponavlja do beskraja, one rijetko liče jedna na drugu jer njihov autor nije mario, ili bolje rečeno nije želio da mari za žanrovske ili stilske standarde.

Pjevao ono što je osjećao, ne interesujući da li je to narodnjak, zabavnjak, rokenrol ili šlager, sve se to u studiju ili na koncertu pretvaralo u njegovu pjesmu. On je vođen golim instinktom i urođenim vulkanskim talentom unio preokret u narodnu muziku, miješajući hrabro u njenom praroditeljskom gnijezdu, kafani – najrazličitije žanrove. Od tradicionalnih narodnih do savremenih pop zvukova, preko ciganskih romansi do starogradskih napjeva, do kafanskih harmonikaških  “dvojki” i orijentalnih motiva, sve se stapalo u jednu pjesmu, poznatu samo kao pjesmu Tome Zdravkovića. 

Nikola Pejaković, scenarista filma “Toma”, srećom i jedan od rijetkih modernih srpskih scenarista, koji pravilno shvata istinsku bol kafanske emocije, tretirajući je kao bijeli bluz, kaže da je prepoznavanje te emocije ključno kod reakcije publike na film, bez obzira na zanatsku filmsku vještinu i rezultat. Prosto on zna, kao što je znao Toma, da uspjeh i novac u kafani ne znače ništa, jer jedina valuta, kojom se plaća velika pjesma jesu suze i aplauz. Bez toga nema pjesme, nema kafane, a ne bi bilo ni Tome Zdravkovića.

Poštovanje rokera

U knjizi pisca i novinara Ivana Ivačkovića “Kako smo propevali (Jugoslavija i njena muzika)”, autor u jednom momentu navodi da je velik dio rok muzičara 60 i 70-ih odavao poštovanje Tomi.

– On je bio sjajan pevač, iako nesrećnik i boem bez premca, a njegove pesme mogle su izdržati svaki aranžman, uključujući i džez – navodi Ivačković citat svojih sagovornika.