Sarajevski spomenici kralju Petru kojih više nema

Autor: FILTER/A.K.

Izgubljeni u ratnim i međuratnim godinama, lebde razbacani fragmenti istorije naših predaka o kojoj ne znamo dovoljno, poput dijelova jedne velike slagalice u kojoj uvijek nedostaje neki dio.

Nedostaje današnjem Sarajevu dosta toga, a ne samo imena ulica i spomenici. Kroz priču o spomenicima kralju Petru I, saznajemo da je trag o spomeniku simbolično ostao u imenu prvog sarajevskog trga koji nije dobio ime po oslobođenju u Drugom svjetskom ratu već po Petru I Oslobodiocu.

U tekstu koji je pred vama veći dio podataka je prikupljen iz naučnog rada Sonje Dujmović*. Ostatak su članci i fotografije iz štampe vezane za taj period.

*Sonja Dujmović sa sarajevskog Univerziteta, nedavno je objavila naučni rad pod nazivom Urbana kultura i kolektivno pamćenje-spomenik kralju Petru Oslobodiocu u Sarajevu. Rad je izašao u istorijskom časopisu Točkovi istorije.

Spomenici kralju Petru I podizani širom BiH

Nakon smrti kralja Petra I Karađorđevića 1921. godine, širom Kraljevine počele su nicati njegove biste, spomen-ploče i spomenici.

U Bosni i Hercegovini među prvima su akciju započeli Visočaci 1921. godine, a spomen-obilježja postavljena su u Mrkonjić gradu (1924), Foči (1925), Travniku, Bugojnu, Prozoru (1925), Bosanskoj Gradišci (1926), Livnu, Donjem Vakufu (1927), sve djela kipara Ivana Ekerta.

Njegov kolega Stamenko Đurđević uradio je spomenik za Dobrljin (1924), a Sreten Stojanović za Nevesinje (1928), i Bos. Krupu (1929). Monumentalni spomenik kralju Petru u Bijeljini (1937) izradio je vajar Rudolf Valdec, dok je kiparka iz Sarajeva Iva Despić izvela nekoliko spomen-bista kraljeva Petra I i Aleksandra I u Mostaru, Banja Luci, Sarajevu, Visokom, Gračanici pored Doboja.

Spomenici su takođe nicali i u selima – krajiškoj Ćorkovači, hercegovačkoj Dubici, te Sjeverskom u rogatičkom srezu. Tuzlaci su, kao i Visočaci i Zeničani, smatrali primjerenijim da se spomenik podigne u vidu doma u kome će se vaspitati i izdržavati đaci. Jajce je takođe podiglo dom u čast kralja, dok je Višegrad dugo kuburio sa finansijama oko dovršenja doma.

Sarajevski srebreni vijenac na kraljevom grobu

Sarajlije su godinama nakon kraljeve smrti organizovali posjete delegacija i đačke ekskurzije Oplencu, a na godišnjice su polagani vijenci i paljene svijeće. Tako je ostalo zabilježeno u Jugoslovenskoj pošti iz 1929. da je delegacija Sarajeva položila na Oplencu srebreni vijenac na grob blaženopočivšeg kralja Petra Velikog Oslobodioca. Bivši predsjednik opštine Ibrahim Hadžiomerović, podnačelnik Petar Jurišić, Toma Popović i dr Prenj, predsjednik upravnog suda u Sarajevu položili su vijenac izrađen od čistog srebra koji je izradio Jovo Trifković, direktor Oblasne radionice za umjetne zanate u Sarajevu. Vijenac je bio postavljen na kadifu uokvirenu u zlatan okvir na kome je bilo ispisano: Sarajevo.

Inicijativa Jove Pešuta i ideja o prvom sarajevskom trgu

Nedugo nakon smrti kralja Petra I Oslobodioca, pokrenuta je inicijativa za podizanje njegovog spomenika u Sarajevu. Inicijativu je na gradskoj sejdnici pokrenuo čuveni sarajevski trgovac Jovo Pešut.

U Vijećnici je 19. septembra 1921. godine održan sastanak predstavnika svih gradskih udruženja glede postignuća vidnog znaka blagodarnosti blagopokojnom Kralju Petru I, gdje je 28 društava bilo za podizanje spomenika. Ono što je zanimljivo napomenuti da su bila i tri izdvojena mišljenja među kojima izdvajamo ono Milana Ćurčića ispred Srpskog pjevačkog društva Sloga, koji je bio za podizanje zgrade za koncerte koju Sarajevo nema.

Ključnu ulogu u određivanju lokacije budućeg spomenika, imala je crkvena opština sarajevska koja je besplatno ustupila zemljište preko puta Saborne crkve. To je bio potez koji je, u godinama koje su dolazile, doveo do pravljenja centralnog gradskog trga, kojeg Sarajevo do tada nije imalo.

Spomenik u Velešićima

Vojska je sa druge strane u vlastitom aranžmanu podizala obilježja u čast kralju Petru. Ono što je bila inicijativa vojnih vlasti, za razliku od građanske, brzo je bilo završavano.

Vojni spomenik kralju Petru podignut je 1923. godine u sarajevskom naselju Bakarevac, Velešići u krugu radionice za
opravku i pretres municije artiljerijske radionice II armijske oblasti, pored puta koji je vodio od logora kralja Aleksandra nepun kilometar sjeverno.

Spomen-kompleks je činio spomenik sačinjen od temelja u dva pravougaonika, na donjem “četiri plakete sa slikama relijevno izlivenim” na četiri strane, a na gornjem pravougaoniku krune sa vijencima i kraljevim imenom. Autori reljefa su Marko Šimunković (prizor četovanja u Bos. Krajini), ujedno i autor kompozicije spomenika, Pavle Hajl, livac i modelar (prizor „Golgote kroz Arbaniju“ i prizor „Div u sliku Ujedinjenja“), Nikola Bodrožić, profesor I gimnazije („Puštanje roblja iz tamnica“, tj. Oslobođenje), koji je bio i autor biste koja se nalazila na vrhu spomenika.

Spomenik je zauzimao centralnu poziciju kruga prečnika 12,5 m, popločanog bronzanim i kamenim pločama u obliku kopalja, te mačeva od tvrdog impregniranog drveta, pa je čitava spomenička kompozicija predstavljala orden Karađorđeve zvijezde sa mačevima.

U Spomenici izdatoj prilikom osvećenja spomenika saznaje se da je podignut na istom mjestu gdje se prije I svjetskog rata nalazila kamena piramida sa spomen-pločom nadvojvodi Leopoldu Salvatoru, inspektoru cjelokupne artiljerije, prilikom njegovog inspekcijskog putovanja sarajevskom garnizonu nakon aneksije 1908. godine.

Večernja pošta u svom izdanju od 12. novembra 1923. piše o tome kako je spomenik kralju Petru otkriven u „velikoj patriotskoj manifestaciji u prisustvu 10.000 ljudi“.

Dvije decenije čekanja

U konačno izabranoj verziji spomenika “na spomeniku je pretstavljen Kralj Petar kao kralj, sa kraljevskim znacima: plaštom i krunom i sa skiptrom podignutom u ruci prema neoslobođenim krajevima, kuda simbolički upućuje oslobodilačku vojsku”. U ovakvom prikazu vladar riječju i perom vodi borbu za slobodu i ustavnost zemlje.

Ovakav prikaz bio je kompromis. Da podizanje spomenika nije išle glatko dokaz su dvije decenije čekanja. Javne rasprave, sastanci, formiranje radnih odbora, usaglašavanja, imenovanja stručnih žirija, raspisivanje konkursa i sakupljanje novca za materijalne troškove. U čitav proces bila je uključena i javnost – opštinske vlasti, stručnjaci, društva, pojedinci su iznosili ideje, polemike su objavljivane u štampi, tokom godina donošeni su planovi i odluke, prihvatani, mijenjani ili napuštani, u skladu sa izmjenjenim političkim prostorom, snagom političkih arbitara ili reakcija na državne intervencije.

Radnom odboru, formiranom u oktobru 1921. pridružuju se 1930. godine gradonačelnik Asimbeg Mutevelić i njegovi zamjenici Dušan Jeftanović i Ivan Pavičić.

Novac je skupljan sa više strana, ali najveći udio u finansijskom pokriću imala je gradska skupština.

Ideja o uređenju trga Osloboditelja sa spomenikom išla je u svojoj realizaciji posve laganom uzlaznom linijom, da bi gradonačelnik Ethem Bičakčić maja 1937. odobrio dodatna sredstva za završenje akcije.

Pola godine kasnije, Odbor je objavio konkurs za skicu spomenika. Ocjenjivački sud su sačinjavali: Ivan Meštrović, njegov zamjenik Anto Alaupović, predsjednik Napretka, Veljko Petrović, načelnik umjetničkog odjeljnja Ministarstva prosvjete, njegov zamjenik Avdo Hasanbegović, predsjednik Gajreta, inž. Miloš Skakić, predsjednik Udruženja inžinjera i arhitekata, njegov zamjenik inž. arhitekta Dušan Smiljanić, inž. Đ. Božić, šef Građevinskog odjeljenja Gradske opštine, njegov zamjenik inž. arh. Mato Bajlon, dr Niko Andrijašević, bivši predsjednik Udruženja prijatelja umjetnosti, njegov zamjenik dr Vojislav Besarović, predsjednik Prosvjete, Ethem Bičakčić, načelnik Gradske opštine, njegov zamjenik dr Miloš Ljeskovac, Tanasije Ikonić, predsjednik Srpsko-pravoslavne crkvene opštine; njegov zamjenik Stevo Prnjatović, potpredsjednik SPCO, Fehim Spaho, naib muslimanske vjerske zajednice, njegov zamjenik Ethem Mulabdić, predsjednik Uzdanice, Šćepan Grđić, predsjednik Odbora za podizanje spomenika, njegov zamjenik dr Jakov Kajon, predsjednik Benevolencije.

Nakon pregleda pristiglih 30 radova, izabrano je sedam koji su došli u obzir za tri prve nagrade i dva otkupa. Prva nagrada, sa 40.000 dinara, pripala je Franu Kršiniću, kiparu iz Zagreba, “koji je svoje visoke umjetničke sposobnosti i savjesnost dokazao mnogim dosadašnjim svojim radovima, kao i izradom modela za ovaj spomenik“.

Ugovor sa Kršinićem potpisan je 28. septembra 1938. i njim je dat rok od dvije godine za postavljanje spomenika, a u tu svrhu je predviđeno dva miliona dinara. Juna 1939. stigli su za izradu postamenta ogromni blokovi gabro-granita iz Jablanice („od istog kamena od koga je izgrađen spomenik neznanog junaka na Avali“, ali ne crne, nego sive boje) i instalirane su barake sa mašinama za rezanje kamena i izrađivanje reljefa za spomenik, koje je radio vajar Ivan Lozica. Na jednoj strani postamenta nalazili su se reljefi sa motivima Balkanski rat, Golgota i Kapija slobode Kajamčalan, a sa druge strane spomenika reljefi „iz predoslobodilačkog života“ i to Ustanak („Petar Mrkonjić među ustašama u planini Ćorkovači“), Zakletva na ustav (poslije izbora za kralja) i Krunisanje („sa siluetom crkve u Žiči“).

Nacrtom spomenika je predviđeno da će „od vrha postolja do vrha krune iznositi pet i po metara, za čitav metar više nego Jelačićev trg u Zagrebu i knez Mihailov u Beogradu. Tome još treba dodati podignutu ruku sa skiptrom, što će iznositi još jedan metar“.

Prema spomeniku je udešeno i postolje. Čitava visina postolja i spomenika do vrha krune iznosiće trinaest metara. Ako se uzme u obzir da su zgrade koje okružuju trg od sedamnaest od dvadeset metara visina, i da će spomenik biti na sredini trga, onda je jasno da će se Kralj Petar na spomeniku vidjeti, sa svakog mjesta trga i susjednih ulica, na horizontu, iznad tih zgrada, jer je visina spomenika znatno veća od polovice visine svih tih zgrada. Jedino, kad se spomenik pogleda prema zvoniku crkve vidjeće se iznad njega gornji dio zvonika.

Sam spomenik je, kako štampa navodi, u mozaiku istorijskih građevina i spomenika Sarajeva trebao biti „najljepše zrnce, upravo alem kamen“.

Svi dijelovi za spomenik, konjaničku figuru kralja Petra I Velikog Oslobodioca bili su 21. oktobra 1940. dopremljeni u Sarajevo i to odmah na prostor budućeg trga, pored tih dana postavljenog postolja, na koje je dizalicom u naredne dvije sedmice montiran spomenik, pod nadzorom Kršinića.

Svečano otkrivanje je planirano za 6. septembar 1941. godine, simbolično izabran datum, dan punoljetstva budućeg kralja Petra II, unuka blaženopočivšeg Petra Oslobodioca, kada će preuzeti kraljevsku vlast u svoje ruke.

Zbog političke situacije i rata koji je bjesnio Evropom, svečano otkrivanje je odgađano nekoliko puta. U tom momentu još uvijek nesređen, trg je raščišćen zaslugom gradonačelnika Muhameda Zlatara. Tek sredinom februara 1941. i spomenik je dobio prostor da diše, ali ne zadugo.

Njemački orao umjesto srpskog kralja

Sa novoformiranom Nezavisnom Državom Hrvatskom i ustaškim režimom, u kome je prošlost prethodne državne zajednice bila sistematski brisana, postupci novoformirane vlasti i njeno zvanično nasilje i nad pamćenjem bili su temeljiti u uklanjanju svih njenih tragova. Dinastički spomenici su bili samo dio te pozamašne i brze akcije i na prostoru Bosne i Hercegovine. Maja 1941. Gradska opština se obratila Frani Kršiniću, “koji je u svoje vrijeme izradio i postavio spomenik kralja Petra I, na trgu pred Gradskom tržnicom, s obzirom na umjetničku vrijednost izrađenih reljefa, da se primi demontiranja spomenika, koji će se pohraniti u Zemaljskom muzeju u Sarajevu. Na poziv Gradske općine, akademski kipar g. Frane Kršinić pristao je da poduzme radove na demontiranju spomenika i postavio uvjete po kojima će taj posao izvršiti. Kako su uvjeti prihvatljivi, demontiranje spomenika kralja Petra I, koji nije dočekao ni dugo pripremano otkriće, izvršit će se u skoro vrijeme“.

Na mjestu spomenika kralju Petru Karađorđeviću bio je postavljen drveni njemački spomenik sa prepoznatljivim znakom V (victory) i njemačkim orlom na vrhu.

Ovaj spomenik je zapaljen i srušen 1945. godine, tako da je i taj simbol preuranjene samouvjerenosti uklonjen sa novim ideološkim poretkom i dirigovanim sjećanjem.

Spomenik kralju Petru Karađorđeviću već je bio izgubljen iz sjećanja, kao dio politike temeljnog i sistematskog zaborava i nove kulture, a samim tim akcija oko njegovog podizanja, kao izraz kolektivne, urbane senzibilnosti i takta, ali je u nazivu trga ostalo – oslobođenje.