Kratka istorija opismenjavanja kod sarajevskih Srba

Autor: FILTER/A.K.

Ozbiljnost i snaga nekog naroda ogleda se kroz njegovu želju za obrazovanjem i usavršavanjem. Sarajevski Srbi su još od XVI vijeka imali svijest o potrebi da se novi naraštaji uče čitanju i pisanju. Od XIX vijeka kreće ozbiljniji rad na osnivanju škola pa imamo i prve djevojačke, ali i prve srednje škole u Sarajevu. U podizanju ovih obrazovnih ustanova, veliku podršku su davali ruski konzuli, ruska carica, ali i francuski car.

Prvi tragovi o opismenjavanju

Prvu vijest o počecima školstva kod sarajevskih Srba nalazimo davne 1536. godine. U starim spisima se nalazi podatak da Pava, kćerka popa Rake, 1536. godine, ostavi zavještanje Srpskoj crkvenoj opštini, u kojem poklanja svoju kuću pored crkve, pod uslovom da u njoj stanuju sveštenici, a da oni zauzvrat besplatno podučavaju djecu “čitanju svetijih knjiga”.

Prvo sljedeće spominjanje sarajevskih škola je 1682. godine. Navodi se da je daskal (učitelj, grč. διδάσκαλος) u sarajevskoj srpskoj školi, u kojoj se pored čitanja uči i pisanje i pojanje, neki Nikola.

U “tefteru” tutora Srpske crkvene opštine iz 1725. vidi se da je učitelj neki Jovan, a 1727. pored crkve je sagrađena kuća poradi skule za djecu.

Iz Niša u Sarajevo stiže daskal Mihailo 1728. godine. On poživi godinu dana u učenju djece naše čtenju i pisanju, pa se preseli, Bog da mu dušu prosti.

Nakon Mihaila, dolazi prvi učitelj kome znamo prezime, Gavro Hadži Gavrić. Nakon Gavre, sa djecom kao učitelj radi monah Isaije Svetogorac.

U velikom požaru koji je pogodio Sarajevo 1750. godine, izgorila je kuća koja je služila za opismenjavanje djece. Nakon toga, škola se nastavila u kući Laze Grka.

Učenje djece, 1769. preuzeo je Đorđe Popović koga Turci posjekoše na Hat Mejdanu.

Iz 1775. godine već imamo zapis o starosnoj granici. Navodi se da se djeca u školu primaju od navršene šeste godine. Djeca su sjedila na podu, kao i daskal. Slova su pisali na pločama od škriljevca. Na svako četvrto dijete dolazio je po jedan udžbenik. Te godine darova g. Konstantin 10.000 aspri na učilište Bog da prosti.

Već sljedeće godine (1776.) nailazimo na trag o prvoj ženskoj školi i prvoj učiteljici-Evrosiji. Dobavismo mi kmetovi za našu školu ednog djetonastavnika roždena u Srbiji imenom Samojla i pogodismo se platjati smu da ne platjaju djeca ono dva groša evtu i drva kako to od starina bi. Stariji daskal Ristifor ot muških i gospoža Evrosija ot ženskih djetij ostaju ina dalje kako jest od prije.

U zapisima srpskog esnafa iz 1791. stoji zabilježeno da majstori i kalfe za tri dana skupiše meždu sobom 10.000 groša da bi podigli novu školsku zgradu jer staru oganj u pepel pretvori.

Srpska crkvena opština 1797. godine potrošila je je 198 groša za knjige i 290 za daskala (učitelja).

Školstvo kod sarajevskih Srba u XIX vijeku

Od 1800. do 1816. izmijenjali su se sljedeći učitelji: Pavle, Aleksandar, Luka, Đorđe i Raka.

Prvi učitelj sa pedagoškom spremom, Simeun Todorović, počeo je raditi 1836. godine. Od te godine nižu se imena učitelja-pedagoga.

Najvažniji datum u istoriji školstva za vrijeme Turaka je 20. maj 1849. godine. Spiridon Rajković pokrenuo je inicijativu za osnivanje fonda za finansiranje školovanja sve djece. Tog 20. maja, pročitan je oglas u crkvi da se može svako dijete slati u školu.

Tačno godinu dana nakon toga, 20. maja 1850. godine, mitropolit Ignjatije izvršio je osvećenje nove škole. Tadašnje nastavno osoblje u školi činili su Rajković, Đorđe Margetić, Dimitrije Josipović i Nešković.

U januaru 1851. Omer Paša Latas, naredio je smjenu upravnika škole Rajkovića, jer je bio austrijski podanik. Umjesto njega postavljen je Simo Samouković. U maju iste godine, škola je izgorila u velikom požaru koji je zahvatio Sarajevo. Sarajlije su se brzo organizovali i napravili novu školu za 14.000 groša. To je ista zgrada u kojoj se kasnije nalazila “Prosvjetina” štamparija.

Djevojačke škole u Sarajevu

Prva obavezna škola za djevojčice osnovana je u Sarajevu 1854. godine, a prve učiteljice sa kvalifikacijama postadoše Mara Krčedinac i Ljubica Atanacković. Ova škola prestaje sa radom 1861. godine.

Hadži Staka Skenderova otvara novu djevojačku školu 1858. godine. Veliku pomoć prilikom otvaranja ove škole dao je prvi ruski konzul u Sarajevu Aleksandar Giljferding. Izdejstvovao je pomoć od 1.384 rublje dok je ruska carica Marija Aleksandrovna takođe dala donaciju od 1.400 rubalja. Škola se nalazila u manjoj zgradi na dva sprata. U prizemlju je stanovala porodica Skenderovih. Na spratu se nalazila velika učionica, manja soba za ručni rad, te Stakina kancelarija, gdje se ona molila i provodila vrijeme čitajući knjige. Svoju pomoć Skenderovoj pružila je i poznata ruska dobrotvorka, dvorska dama ruske carice, grofica Antonina Dmitrijevna Bludova. O tome svjedoče zapisi u sveskama Bludove, koji se čuvaju u Ruskom državnom arhivu. Prva učiteljica u ovoj školi bila je Jelena Stefanov Nešković. Škola je radila do 1878. godine.

Hadži Staka Skenderova je imala ključnu ulogu u radu još jedne djevojačke škole. Naime, kada su engleske dobrotvorke Adelina Irbi i Džordžina Makenzi, uz pomoć pruskog konzula, 1870. otvorile Školu za djevojčice, otpor domaćeg stanovništva je bio veliki. Srpska crkvena opština je bila spremila i Objavu narodu koju je povukla nakon intervencije Skenderove.

Prva sarajevska srednja škola

Prva sarajevska srednja škola, osnovana od sarajevskih Srba, bila je Veća graždanska škola, otvorena 1855. godine. Prvi profesor u toj školi bio je Aleksandar Šuškalović, a pored njega u školi je predavao i Jovan Dimović. Teofil Petrović 1864. pretvorio ju je u realku. Francuski konzul Ruso, 13. maja 1865. godine, saopštava Srpskoj crkvenoj opštini da je francuski car Napoleon III odredio 300 franaka godišnje srpskoj realci u Sarajevu. U junu 1875. godine arhimandrit Sava Kosanović piše Stojanu Novakoviću u kojem ga pita za savjete oko pretvaranja realke u nižu gimnaziju. Realku su zatvorili Austrijanci.

Sarajevski Srbi 1864. godine otvaraju i Najamničku i poslužiteljsku školu koju su pohađali momci koji su radili kod trgovaca i zanatlija.

Za izdržavanje prve srpske srednje škole u Sarajevu zaslužne su sljedeće sarajevske porodice: Kraljevići, Besarovići, Jeftanovići, Savići, Petkovići, Pavlovići, Vasiljevići, Hadži Trifkovići, Hadži Vasiljevići, Hadži Damjanovići, Novakovići, Skarići, Despići, Srškići, Babići, Stanišići, Ćukovići…