Danak u krvi za početnike

Autor: Vuk Bačanović

Danak u krvi, devširma (tur: devşirme,grč: paidomazoma) je, kulturološki, svakako jedan od najviše eksploatisanih istorijskih momenata u srpskim generacijskim traumama. Imperija koja, okrutnim zakonodavstvom, otima dijete iz naručja majke da ga odvede u tuđinu, odrođava, okrene protiv roditelja i učini vojnikom osvajačke sile, u popularnoj kulturi postaje jedan od sinonima za carstvo zla. Pa ipak, ni generacijske traume, ni popularna kultura nisu pouzdani istorijski izvori, iako većini ljudi, koji nisu u prilici da dođu do istorijske građe, predstavljaju jedini uvid u prošlost. Upravo se zbog toga toliko buke diglo oko citata iz udžbenika istorije beogradskog BIGZ-a za sedmi razred osnovne škole, čije su autorice Aleksandra Petrović, Vesna Lučić i Perunika Petrović, a koji glasi:

• Tamo su dečaci primali islamsku veru i bili odgajani u muslimanskom duhu. Učili su turski jezik i obrazovali se kako bi kasnije bili sposobni za rad u državnim službama. Većina ih je obučavana da postanu janjičari, a najsposobniji su mogli da dođu do položaja velikog vezira. Danak u krvi je omogućavao dečacima da napreduju na društvenoj lestvici, a oni su zauzvrat bili potpuno odani sultanu. Tako su mnogi od njih postali članovi važne i uticajne elite Osmanskog carstva.

Zapravo, uvažene koleginice, iako su ostale pomalo nedorečene, nisu rekle ništa sporno. Devširma, ma kako, u smislu državne prisile, bila okrutan postupak, jeste bila jedan od načina napredovanja na društvenoj ljestvici Osmanskog carstva i to je istorijska činjenica. Pa ipak osuđujuće reakcije su išle tako daleko da su se svele na: «pohvala okupaciji», «preporuka za ponašanje prema budućim okupatorima», pa se čak išle dotle da se ovakva konstatacija izjednačava sa eventualnom pohvalom holokausta. Mnogi su se sjetili (i autoricama lažno pripisali) i riječi muftije Muamera Zukorlića koji je, nedavno, na nekoj televiziji, izjavio da oduzimanja djece zapravo nikada nije bilo i da se radilo, gotovo o dobrovoljnom apliciranju za status državnog službenika, odnosno sultanovog vojnika, budući da se radilo o najunosnijim poslovima u carstvu.

Dakako da se i u jednom i u drugom slučaju radi o neznačkom i političko-propagandnom pretjerivanju.

Devširma, nesumnjivo jeste bila i proces prisilne islamizacije hrišćanskih mladića, koji su, u vidu poreza, oduzimani roditeljima kako bi postajali vojnici i državni činovnici i to je je neosporna istorijska činjenica. Ona je u nekim slučajevima bila i dobrovoljna, uglavnom kod manjeg dijela hrišćanskog i većine islamiziranog stanovništva koje je priželjkivalo visoke položaje za svoju djecu, od koje bi i sami mogli imati legitimnu korist, u smislu zauzimanja za interese svoje porodice i zajednice u državnim krugovima. Jedna od konkretnih koristi za pravoslavne Srbe u tim smislu jeste političko posredovanje dvojice Srba, Rustem-paše Opukovića i Mehmed-paše Sokolovića u procesu obnove Pećke patrijaršije, to jest kreiranja svojevrsne crkveno-političke autonomije za srpski narod u Osmanskom carstvu. Međutim da bi se devširma ispravno shvatila u svom istorijskom kontekstu, potrebno je shvatiti samu definiciju imperije, kao sistema ekstrakcije viška ekonomske vrijednosti pokorene populacije kroz političke teologije i ideološke narative koji promovišu dužnost prema vladaru koji je branilac vjere i poretka.

U kontekstu konkretne Osmanske imperije, devširma, iako jeste značila i prisilnu islamizaciju, kroz porezni sistem otete djece, ista nije bila njen primarni cilj, već kolateral. Prikupljanje isključivo hrišćanske djece u državnu administraciju i janjičarsku vojsku zapravo je u koliziji sa šerijatskim pravom i predstavlja svojevrsnu vojno-političku inovaciju ranih osmanskih sultana, koji nisu imali povjerenja u državne feudalce – spahije, te su pristupili kreiranju stajaće vojske i administracije koja je, od malih nogu (devširom su prikupljani dječaci između 7 i 12 godina), imala biti odgajana tako da bude vjerna samo i isključivo sultanu kao svome hranitelju i odgojitelju. Kako je cilj kreiranja lojalne administracije i vjerne pretorijanske garde postepeno postizan (iako će, vremenom, oni predviđeni da budu najvjerniji postati najnevjerniji), potreba za „dankom u krvi“, to jeste „sabiranjem“ je prestajala, te je isti i ukinut u 17. vijeku.

Jasno je da danak u djeci predstavlja i ekstrakciju dijela vrijednog „biološkog materijala“ iz pokorenih populacija, što su, suštinski sve imperije radile na različite načine i što rade i danas. S tim da se to, u naše vrijeme, više ne radi grubom prisilom, već mogućnosti da se vrijedni „biološki materijal“ u vidu inžinjera, doktora, umjetnika, sportista, vojnika, vrsnih zanatlija i drugog ljudskog kapitala u koji se mora ulagati, kupi po daleko većoj cijeni, nego što to domicilna zemlja sebi može priuštiti.

Isto tako, devširma se ne može posmatrati kao izolovana metoda imperijalne – nazovimo je pravim imenom – porezne okrutnosti, ili okrutnosti u svrhu ekstrakcije viška vrijednosti. Ako pođemo od Zakonika blagovjernoga cara Stefana, zavisni seljaci – meropsi i sebri su bili dužni, pored svih svojih obaveza, četiri dana sedmično raditi teške poslove za oblasne gospodare i pronijare. Svaki oblik organizovanja u smislu bježanja od ovakvog teškog, gotovo robovskog, rada kažnjavao se osmuđivanjem (žigosanjem) i razrezivanjem nosnica. Pa ipak, to ne znači da neko griješi ako kaže da je Zakonik cara Dušana, pored ovakvih i drugih sličnih odredbi, jedan od najznačajnijih pravnih spomenika srpske civilizacije, odnosno jedan od najvećih i najbitnijih doprinosa uspostavljanju sistema vladavine prava u istoriji Južnih Slovena, od kojeg su dugoročno, kao i od svakog pravnog sistema, svi imali koristi. Sasvim je drugo što se njegove okrutnosti, uključujući brutanu eksploataciju seljaka, oduzimanje porodice „poluvjercima“ ukoliko ne prime pravoslavlje, ili žigosanje i izgnanstvo onih koji izreknu „jeretičku riječ“, moraju razumjeti u kontekstu vremena u kojem su napisane i uspoređivati samo sa sličnom državnopravnim odredbama toga vremena. Vrlo je slično i sa devširmom, ili drugim, raznolikim oblicicima prisilnih vjerskih konverzija i ubacivanja u državnu „mašinu“.

Upravo zbog toga je bespredmetno uspoređivanje ovog vremena sa vremenom nacističkih okupacija evropskih država, ili Holokaustom. Ne samo zbog toga što je nacizam, u civilizacijskom smislu predstavljao dekadenciju u odnosu na liberalnu demokratiju sa svim njenim onodobnim manjkavostima. Već i zbog toga što su nacističke okrutnosti, po sistematici dehumanizacije negermanskih njudskih bića, po svemu ekscesne u odnosu na bilo koji autoritarni sistem u bližoj ili daljoj istoriji. Ako bismo već insistirali na ovakvoj komparaciji, onda bismo i sve srpske vladare koji su bili sultani vazali i učestvovali u širenju Osmanskog carstva, jedno te isto što i nacistički kolaboratori. Stefan Lazarević bi kao osmanski vazal tako postao jedno te isto što i Vidkun Kvisling, Marko Mrnjavčević maršal Filip Peten, dok bi hercegovačke vojvode Miloradovići, ktitori mnogobrojnih crkava i manastira Žitomislić, kao osmanske spahije, u interpretacijama ovakvih banalizatora, mogli proći, ni više ni manje, nego kao Handžar divizija. A jako dobro znamo da je tako nešto, u datom istorijskom kontekstu, glupo i pomisliti, a kamoli izreći. Devširma unatoč svemu, iz perspektive svake savremene slobodarske misli, ostaje nešto izrazito negativno, zajedno sa svim drugim oblicima porobljavanja i eksploatacije u istoriji. Ali, ono što je zadatak sposobnog nastavnika istorije kao tumača prošlosti jeste i da objasni da je sloboda, i ideja od slobodi uvijek kreirana kao suprotnost nekom obliku porobljavanja, ali da se i ona vremenom kristališe upravo kroz nadvladavanje raznih kristalisanih oblika opresije. To je vječna dihotomija koja traje i danas.

Mišljenja i stavovi objavljeni u rubrici “Kolumne” su isključivo lični stavovi autora tekstova i ne odražavaju stavove redakcije portala citajfilter.com