STARO SARAJEVO: Kako je Miloš Crnjanski 1925. pisao o guslarima iz Alipašinog Mosta

Autor: FILTER/A.K.

O guslarskim takmičenjima u Kraljevini Jugoslaviji pronalazimo različite podatke, ali se svi slažu u jednom-prvo je bilo u Sarajevu. Prateći tragove kroz staru štampu, mi ćemo se vezati za Mitrovdanska takmičenja 1924. i 1925. sa posebnim akcentom na ovo kasnije jer je o njemu izvještavao jedan od najvećih srpskih pisaca Miloš Crnjanski.

Utakmica guslara iz 1924.

U posljednjem broju za 1924. godinu beogradski Ilustrovani List donosi kratku foto priču o “Utakmici guslara”. Prva u našoj zemlji, održana je na Mitrovdan u “Srpskom Kolu” u Alipašinom Polju kod Sarajeva. U nastavku teksta se podsjeća na ulogu guslara u čuvanju događaja iz prošlosti, ali i poredi utakmica guslara sa “majstorskim pjevanjem u Nirnbergu”. Navodi se da su se takmičila 24 učesnika iz sarajevske, mostarske, zetske i dubrovačke oblasti.

Pobjedniku gusle, plug i novac

Na ovoj fotografiji vide se nagrađeni guslari. U sredini je Tanasije Vučić iz Šavnika u Crnoj Gori. On je dobio prvu nagradu i to javorove gusle, diplomu, moderni plug i 1000 tadašnjih dinara. Pored njega je Jevrem Uščumlić iz Nikšića, dobitnik druge nagrade, dok je treću nagradu uzeo neko iz krajeva domaćina. Bio je to Vukola Anđić iz Zijamet Crne Rijeke, sreza sarajevskog. Osim prvonagrađenih, pohvale su dobili i Lazar Lubura iz Gornjeg Butmira, Mlađan Čebić-Visoko i dvojica Gačana, Radivoje Manojlović i Gavrilo Vuković.

Desetogodišnjak iz Trnova u rangu sa starijim

Najmlađi učesnik bio je desetogodišnji Vojislav Radosavljević iz Trnova. On je učestvovao u takmičarskom dijelu i osvojio nekoliko nagrada, a trag o njemu sa nalazi i u kasnijim takmičenjima održavanim širom Kraljevine.

Tačno godinu dana kasnije, na Mitrovdan 1925. održano je drugo takmičenje guslara, ovaj put znatno ozbiljnije organizovano. Veći broj učesnika i uključivanje šire društvene zajednice, doveli su do većeg interesovanja za ovaj događaj, tako da o ovom takmičenju nailazimo na više tragova u tadašnjoj štampi.

Ilustrovani List je opet imao foto reportažu, iz koje možemo vidjeti da su, bez obzira na veći broj učesnika, prve nagrade opet osvojili pobjednici iz 1924. godine. Ovaj put Jevrem Uščumlić je bio prvi, a Tanasije Vučić treći, dok je drugo mjesto osvojio Aleksa Radošević iz Prijedora. Četvrti je Mašan Uščumlić, a peti Lazar Radak iz Jajca.

Da je ovo takmičenje privuklo više pažnje od prethodnog, pokazuje interesovanje redakcije beogradskih novina Vreme koji u Sarajevo šalju svog dopisnika, mladog Miloša Crnjanskog.

Veliki književnik bio perspektivan sportista

Jedan od naših najvećih pisaca bio je svestran sportista. Igrao je fudbal, veslao, jedrio, vježbao, mačevao, skijao, trenirao boks. Sa floretom u ruci, govorio je njegov učitelj mačevanja, imao je „brzinu ludaka“. Milorad Gaković Siki je pričao da je u svojoj školi boksa mnogo očekivao od Koče Popovića, ali „najtalentovaniji, za boksera, borca-takmičara ipak je bio Miloš Crnjanski“. Privlačila ga je avijatika (reportaža „Nadzemaljska lepota Srbije“). Pisao je o zimskom sportu, u listu „Vreme“ objavio razgovor sa tadašnjom prvakinjom države u smučanju Jelkom Šulgaj (autor ankete „Najsrećnije žene Jugoslavije“). Kao ataše za štampu poslanstva u Rimu, u svojim četrdesetim, „silazio spustovima, kud nije trebalo, i kud inače ne bi smeo“ i učio tenis. Igrao je za veterane Jugoslavije i jako je moguće, da je u nekoj od prijateljskih utakmica, igrao i protiv naše Slavije.

Reportaža Crnjanskog o guslarskom takmičenju

Kao i svi sportisti, a uz to nemirnog duha koji je obilježio njegovu karijeru, Crnjanski je volio razne vrste takmičenja. Ali, po njegovim reakcijama iz uvodnog dijela, nije mogao ni naslutiti da će doći u situaciju da prati guslarsko takmičenje.

Da ja, ove godine, umešan u beogradske hronike, ljubitelj aviona svojim ušima prisustvujem takmičenju 64 guslara, pod bosanskim planinama, to mi se činilo toliko barokno da poziv jedva primih. Da o guslarima pišem, između ovih šarenih i modernih rubrika, što ih svaki dan rasipa Vreme, za naše čitaoce umorne od lude svakidašnjice, to mi se čini sasvim neverovatno. Pa ipak tamo dole, na planinama, živi milion onih, koje i ne poznajemo, uz gusle, koje sa nama više i nemaju veze.

U nastavku piše, svojim jedinstvenim stilom, o našem narodu sa ove strane Drine.

Tako smo zaboravili svoj narod da se zaprepastimo kad se pojavi na planinama i urvinama.Čitavi krajevi Bosne, Huma, Sandžaka, duž Drine tajanstveni su za nas i daleki,neznani kao afrička, velika jezera. Pa ipak je tamo meso vašeg plemena, srce vašeg naroda, telesna lepota naše rase i duša naše prošlosti. Tako su nepoznate gore i hučni, planinski dubovi, gde još guslar hoda da nam se čine nemogući u naše doba i da im imena začuđeno po mapi tražimo. Pišemo i govorimo o narodu, kao da se sav naselio na Čuburi, ne znamo da ih tamo dole u šumama na hiljade živi koji hode, govore i misle, kao stari Vujadin, serdar Jole i sva ta raja u 17. i 18.veku. Prvi ustanak je po Hercegovini i duž Drine psihološka sadašnjost. Dva miliona našeg pravoslavnog življa od Lijevna, ispod Foče, sve do Plevlja, živi,piše i govori kao da još ruže cvate u Stambolu, pod Zvornikom na kolcima glave suše.

Slijedi pasus o samoj organizaciji takmičenja, koji završava nevjerovatno slikovitim poređenjem guslara sa skandinavskim pjesnicima i grčkim rapsodima i komentarom o blažujskoj crkvi podignutoj nad kosturima povješanih sveštenika.

Nekoliko ljubitelja narodne pesme i gusala, u Sarajevu,koje naročito bodri i pomaže, poznati prvak bosanski dr. Vlado Andrić drž.podsekretar, pokušava jedan čudan i heradičan napor, da po Bosni i Hercegovini obnovi guslarstvo i da ga opet omili narodu, u najnižim slojevima svog brđanskog sveta. U društvu „Srpsko Kolo”, koje namerava da proširi i nazida svoj dom kod Alipašinog Mosta, blizu Sarajeva, ti ljudi rade na skupljanju guslara i priređuju takmičenja, na kojima pevaju, guslari sišli iz vrleti krajiških, ličkih, zahumskih, podrinskih i crnogorskih. Na Mitrov-dan, 8. novembra, okupilo je to društvo guslare kod Alipašinog Mosta, blizu Sarajeva, gde je izvršilo izbor onih, koji su sutradan pevali u pozorištu sarajevskom, takmičeći se za nagrade. Kiše su sprečile da se to izvede pod vedrim nebom, u arhitektonskoj senci bosanskih planina, gde bi slika bila još ogromnija, Ipak, utisak naše stare narodne umetnosti bio je i ovako, u gužvi prostog sveta, velik i ozbiljan, kao i te kišovite planinske večeri. Ako guslari ne izgledahu kao islandski skaldi, što su izmišljali bogove severnih mora, ili rapsodi što su raznosili ratove po Argosu i Joniji, ipak su na domak belih minareta i grobalja, iz kojih raste trava, pod senkom blažujske crkve, dignute nad kosturima povešanih sveštenika bili dostojni dublje jeze i divljenja.

Ne može da sakrije utisak koji su ostavili na njega guslari, napominjući da je Bosna, sa svim svojim karakteristikama, idealna za ovo takmičenje.

Jedan zaboravljen strašan i ozbiljan lik našeg naroda gledao nas je, kroz mrak, krvav i užasan, daleko od naše sadašnjice, lik koji i ne znamo, a koji je sudbonosan i nepromenjen, kraj svih naših pariskih uticaja i varoši. Da guslari silaze sa planina, sa svih strana,to ne može ostati bez posledica. Svaki narod neka snosi svoju sudbinu i neka je ne izbegava. Osim toga, ohola, čudna, tmurna, ta Bosna – naša Španija, kako je naziva njen pesnik Ivo Andrić, sa svojim snežnim planinama, suhim kamenjarom, vrelim vrtovima i neočekivanim ponorima, svojim verskim slepilom, inkvizicijom, mnogobrojnim kulama i gradovima, svojim teškim i pogurenim narodom, odsečenošću od sveta i ohološću, otmenošću, možda je više od svih drugih naših zemalja zgodna za jedan ovakav eksperimenat. Ni Srbija, čak ni Crna Gora više, nisu toliko zaostale, da bi bile blizu vremenu narodnih pesama naših, kao ova bolna, avaj, Bosna.

Očito je donekle uživao u svom zadatku jer se potrudio da opiše većinu guslara, naglašavajući krajeve iz kojih dolaze i teme o kojima su guslali.

I planine su ih poslale, 64 guslara okupilo se kod Alipašinog Mosta, da pevaju i odaberu ove, koji će ući u Sarajevo, tmuro i zamagljeno, puno grobalja. Iz Nikšića čak, došao je trgovac Jevrem Ušćumlić da peva borbu Mutapa Lazara sa Arapinom. Sa njim je došao iz istog kraja, težak Blagoje Agramović da peva pesmu o zauzeću Nikšića. Iz Šavnika,sa njima je došao i Milan Kaljević, težak, da otpeva pesmu o Prvoj varnici svetskog požara. Iz Danilov Grada potegao je sa njima poduzimač, rez. poručnik Puniša Brajević da peva pesmu o Boju na Kosovu. Iz Bjelopavlića je došao Rako Brajević težak da otpeva pesmu o Boju na Loznici. Sa Cetinja je sišao Jakov Nikolić sa pesmom o Sinovima Obilića trgovac Tanasije Vučić iz Šavnika da otpeva pesmu o Buni protiv Dahija. Iz Stare Srbije došli su braća Uščumlići da otpevaju o Karađorđu. Iz Hercegovine dođoše: težak Osman Lizde, musliman iz Stoca sa pesmom Kraljeviću Marku i Arapinu i Šćepan Zelenković, iz istog mesta, da peva o Boju na Ostrogu. Iz Ljubuškog je došao da peva Ivan Kovač, težak, katolik, pesmu o Milošu Obiliću i 300 Arapa. Iz Konjica, Mešan Smajić, težak, musliman, sa pesmom o Nakiću Husejinagi. Sa njim je došao Đorđo Mrkajić, težak, da peva o Hasan paši i Sv. Savi. Iz Nevesinja ih je došlo nekoliko sve sa pesmama o početku svetskoga rata i dobrovoljačkim borbama u Dobrudži. Samo je Gavrilo Vuković, trgovac iz Medanića pevao staru pesmu o Starom Vujadinu. Iz Bosne ih je došlo čitav red, težaka, što su većinom, pevali o početku rata i slomu Austrije, dobrovoljcima na Dobrudži i proboju na Solunskome Frontu. Gojko Vujović o Ženidbi Kralja Aleksandra i testamentu Kralja Petra. Stare i divne pesme pevali su Milan Stojanović, težak, o Smrti majke Jugovića i Savo Čupinović, iz Bugojna o Mitrović Stojanu. Iz Srbije dođoše nekoliko guslara. Jedan sa kurioznompesmom o raportu Poćorekovu u Beču, težak Gvozden Đenić iz Tvrdića, sa pesmom o prelasku Albanije, težak Nedeljko Mičić iz Pričinovića, sa pesmom „Konje rani nejačak Jovane“, a Kosta Ćurčić iz Drače o Ženidbi Cara Stefana. Iz Vojvodine je doputovao učitelj u penziji Vitomir Runić, iz Srbobrana sa svojom pesmom o Kosovu. Ovo odabiranje, naticanje, da je vršeno negde na planini ili bar na brdu, u polju, moglo je postati prava narodna svetkovina, sa konturom velikog patosa.

Hercegovci su izgleda, ostavili najdublji utisak na Crnjanskog. “Telesna lepota, kojoj u Evropi nema ravne, čeka u planinama Hercegovine da se spusti u svet”.

Većina guslara došla je u narodnoj nošnji. Sve jedan lepši od drugoga, prave muške lepote, bili su Hercegovci i Crnogorci. Hercegovina je izgleda, srce naše zemlje i lepota tela tamo divna i opšta. Pod srebrnim tokama, mordolamama, ti guslari su bili vanredne slike, nepromenjene kroz stoleća. Ta muška lepota čista i vitka, bila je pravo čudo ovog skupa. Duboka i još neistrošena lepota mora da je na dnu naše rase, koja će se pojaviti začućenom svetu uskoro. Telesna lepota, kojoj u Evropi nema ravne, čeka u planinama Hercegovine da se spusti u svet.

Sudeći po kriterijumima, ocjenjivačima i samim učesnicima takmičenja, pred žirijem je bio vanredno težak zadatak.

Moglo bi se, razume se, govoriti i ironično o tim Majsterzengerima bosanskim. Odbor koji je sudio, sedeo je na pozornici iza guslara i savetovao ga. To su bili ljudi, koji su poznavaoci naše narodne pesme, često profesori, koji joj čine čast. Oni su imali čitavu estetiku guslanja. I principe. Jedan među njima ne čuje. I on je glasao. Odbor je učinio sve da bude pravedan. Zahtevao je pesmu, staru, narodnu, nije dozvoljavao novotarije i trivijalnosti. Svakoga je pustio da peva 5 minuta. Tada zazvoni zvonce i pesma se prekida. Guslar tera dalje, ali mu oni uzimaju gusle. Pa ipak, na kraju, trebalo je objaviti rezultat. Ko je prvi, drugi itd. To izgleda lako, ali je bio opravdan strah u odboru, da to, kad se ima posla sa Crnogorcima i Hercegovcima, ispada teška stvar. Reći guslaru da svira kao u diple malo je tužno, svi su oni uvereni da nebesno gude. I najposle, su došli u ime sela i varoši i sad da Plevlje ispadne bolje od Nikšića, Konjic od Prijedora, mož li to da bude? Treba se vratiti kući sa utakmice, pobeđeni to na guslanju, večne bruke. Trebalo je dokazati guslaru Jovanu Radojčiću, težaku iz Sremčica, kraj Beograda, učesniku svih ratova, koji pevao jednu trivijalnu, ali vanredno dopadljivu pesmu o Poćorekovom raportu u Beču da ne zna poetične principe. Zato se najposle digao sarajevski pesnik Miroi, koji nosi kosu a la Radolphe i somotski veston kao boemi i održao guslarima kratko predavanje o tome kako treba guslar da peva. Pitanje je raspravljao sa više gledišta, uporedivši gusle i violinu,gusle i klavir.

U posljednjem pasusu spominje se “spasilac” general Smiljanić, komandant Druge armije i najbliži saradnik Vojvode Putnika u Prvom svjetskom ratu.

Sve se završilo dobro, jer je general g. Krsta Smiljanić, komandant armije, u stvari pravi pokrovitelj guslara, jer im je dao u logoru sarajevskom stan i hranu, pozdravio je guslare, zahvalivši im se. Rekao je nekoliko prostih i jasnih misli. Razlike u vojnika – reče – ima dok bitka traje, kad se svrši, svi su jednaki, svi su pobedioci. Nema sa guslama pobeđenih, nego ih on poziva prijateljski na vino. I lepo je sve redom lično utešio. Zeleni plakati javljali su po Sarajevu publici za „Utakmicu(Akademiju)“ guslara. Po tim plakatima prva je nagrada, javorove gusle, jedna vetrenjača i 3000 dinara. Ostale plug i 1000, 500, 300 i 200 dinara. Na plakatu je štampano i to da „guslari koji se pre utakmice opiju neće pristupiti utakmici“.